Czy gospodarka o obiegu zamkniętym stymuluje innowacyjność?

Ponad 2 mld ton odpadów rocznie w samej tylko Unii Europejskiej¹, konsumpcja przewyższająca możliwości regeneracyjne Ziemi i luka cyrkularności, czyli odsetek surowców nieodnawialnych poza obiegiem zamkniętym, na poziomie 92,8% w skali świata² – liczby są bezlitosne i pokazują, że tradycyjna gospodarka liniowa nie tylko ma negatywny wpływ na środowisko, ale także jest nieopłacalna. Polska w ramach struktur unijnych od kilku lat jest zobowiązana do wdrożenia zasad gospodarki o obiegu zamkniętym. Czy w naszym kraju faktycznie widać zmianę i czy polskie przedsiębiorstwa traktują nowy model jako szansę biznesową?

Do niedawna w gospodarce Unii Europejskiej dominował linearny model produkcji i konsumpcji, bazujący na schemacie weź–wyprodukuj–użyj– wyrzuć. Z jednej strony bazował on na dużych ilościach tanich surowców i energii potrzebnych do produkcji, z drugiej – wytwarzał ogromne ilości odpadów, które przeważnie nie były później w żaden sposób wykorzystane. Biorąc pod uwagę obecne realia środowiskowe i gospodarcze oraz prognozy, podejście to nie ma racji bytu. Dlatego już niemal od dekady organy UE pracują nad wdrożeniem gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ). Ten model z punktu widzenia konsumenta opiera się na tzw. zasadzie 6R: odmawiaj (Refuse), ograniczaj (Reduce), używaj ponownie (Reuse), naprawiaj (Repair), segreguj i przetwarzaj (Recycle), kompostuj (Rot). Firmy z kolei mogą podążać sześcioma ścieżkami biznesowymi w ramach podejścia ReSOLVE: regeneracja (Regenerate), współdzielenie (Share), optymalizacja (Optimise), zapętlanie (Loop), wirtualizcja (Virtualise) i wymiana (Exchange)³.

Gospodarka o obiegu zamkniętym niesie ze sobą wszechstronne korzyści. W sferze ochrony środowiska pozwala – m.in. dzięki recyklingowi i ponownemu wykorzystaniu surowców, lepszemu projektowaniu produktów i opakowań – zmniejszyć zużycie zasobów naturalnych, wytwarzanie odpadów i emisję gazów cieplarnianych do atmosfery. Efektem tego może być ograniczenie niszczenia krajobrazu i siedlisk oraz ochrona bioróżnorodności. W obszarze gospodarki zaletą jest zmniejszenie zależności od surowców, a co za tym idzie – mniejsza podatność na takie czynniki jak zmienność cen czy zakłócenia w łańcuchu dostaw. Jest to o tyle istotne, że według danych Eurostatu UE importuje około połowy zużywanych przez siebie surowców⁴. GOZ miałaby zwiększyć konkurencyjność i innowacyjność przedsiębiorstw oraz wzrost gospodarczy (dodatkowe 0,5% PKB), a także stworzyć nowe miejsca pracy (700 tys. w samej UE do 2030 r.). Skorzystaliby również obywatele wspólnoty: mając do dyspozycji bardziej innowacyjne i niezawodne produkty, a dodatkowo prawo do naprawy, mogliby cieszyć się oszczędnościami i generalnie wyższą jakością życia.

Pierwszy plan działania na rzecz GOZ Komisja Europejska przyjęła już w 2015 r. Obejmował on 54 działania dotyczące całego cyklu życia produktów, których celem było przyspieszenie przejścia UE na gospodarkę cyrkularną. Pięć lat później przedstawiono kolejny, wpisany już w założenia Europejskiego Zielonego Ładu. CEAP (Circular Economy Action Plan) z 2020 r. sformułował 35 kluczowych działań i zaproponował rozwiązania, które mają istotnie zwiększyć wykorzystanie materiałów w obiegu zamkniętym. Podjęto w nim m.in. kwestię sposobu projektowania, zrównoważonego konsumpcjonizmu, zapobiegania powstawaniu odpadów czy jak najdłuższego przechowywania wykorzystywanych zasobów w gospodarce.

W Polsce działania na tym polu zainicjowano już kilka lat temu. W 2019 r. Rada Ministrów przyjęła „Mapę drogową transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym” jako element krajowej Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju. Zawarte w niej narzędzia mają służyć stworzeniu warunków do wdrożenia GOZ w Polsce. Oprócz dokumentów, które wytyczają ścieżkę postępowania, oferowana jest też konkretna pomoc dla firm, które zamierzają implementować gospodarkę cyrkularną w postaci produktów, technologii lub modelu biznesowego. Przedsiębiorcy, głównie z sektora MŚP, w ostatnim czasie mogli lub wciąż mogą skorzystać ze wsparcia w ramach Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności (projekt „Inwestycje we wdrażanie technologii środowiskowych, w tym związanych z GOZ”), Funduszy Europejskich dla Nowoczesnej Gospodarki (Ścieżka SMART, moduł „Zazielenianie przedsiębiorstw”), Funduszy Europejskich dla Rozwoju Społecznego (działanie „GOZ – to się opłaca”) czy Funduszy Europejskich dla Polski Wschodniej 2021-2027 (działania „Gospodarka o obiegu zamkniętym w MŚP”, Etap I – Opracowanie modelu biznesowego GOZ-transformacji i Etap II – Wdrożenie modelu biznesowego GOZ-transformacji).

Mimo różnorodnych programów, zapewniających zarówno środki finansowe, jak i wzrost wiedzy i kompetencji, pojęcie GOZ jest wśród polskich przedsiębiorców raczej mało znane i dalekie od praktyki. Wskaźnik cyrkularności Polski (wykorzystywania materiałów w obiegu zamkniętym) wynosi 9,8% i jest niższy od średniej unijnej (11,9%)⁵. Z raportu „Potencjał gospodarki obiegu zamkniętego. Wykorzystanie surowców wtórnych przez przedsiębiorstwa produkcyjne” wynika, że prawie 79% badanych firm w Polsce wytwarza odpady nadające się do recyklingu, ale tylko niespełna 48% wykorzystuje surowce wtórne w procesie produkcji. Aż 63% ankietowanych przyznaje, że w ich firmach nie są podejmowane działania wpisujące się w GOZ. Nawet jeśli tak się dzieje, to na dość podstawowym poziomie: firmy stawiają głównie na ponowne wykorzystanie odpadów i opakowań (45,7%) oraz segregację odpadów, śmieci (26,3%); wśród wskazań, jako odpowiedź na pytanie otwarte, pojawił się także recykling (14,3%)⁶.

Widać jednak światełko w tunelu. Przedsiębiorstwa myślące i działające out of the box postrzegają założenia gospodarki cyrkularnej nie jako kolejny obowiązek, który wymaga kłopotliwych zmian, nowych technologii, kosztownych inwestycji. Dla nich oznacza to zupełnie nowe możliwości biznesowe: w zakresie projektowania samych produktów lub ich opakowań, kreatywnego wykorzystania surowców czy wreszcie modelu działania. Pozwala nie tylko generować realne oszczędności, ale także zwiększyć konkurencyjność, a czasem wręcz zagospodarować niszę rynkową. Znakomitym dowodem na to jest konkurs na najlepsze rozwiązania gospodarki o obiegu zamkniętym, który w 2023 r. zorganizowała Państwowa Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości⁷. Łącznie napłynęło 79 zgłoszeń, przy czym w każdej z dwóch kategorii przyznano jedną nagrodę główną i 11 wyróżnień. Wśród laureatów znalazły się tak nieszablonowe projekty jak przęsło mostu z elementów łopat wirnika turbiny wiatrowej czy cyrkularne pieczywo w modelu „open manufacturing” (kategoria „Produkt wdrożony u uczestnika konkursu lub u jego klienta”), jak również system dystrybucji środków czystości i kosmetyków w zamkniętym obiegu plastiku, portal fundrisingowy, a nawet internetowa wypożyczalnia zabawek (kategoria „Wdrożony model gospodarki o obiegu zamkniętym”). Aby włączyć się w nurt gospodarki o obiegu zamkniętym, nie zawsze zatem potrzebna jest zaawansowana technologia – czasem wystarczy innowacyjny pomysł.

1) https://www.europarl.europa.eu/topics/pl/article/20151201STO05603/gospodarka-o-obiegu-zamknietym-definicja-znaczenie-i-korzysci-wideo
2) https://akademiaesg.pl/cyrkularna-przepasc/
3) https://gozwpraktyce.pl/slownik/resolve/
4) https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Material_flow_accounts_statistics_-_material_footprints#EU.27s_material_footprint_by_material_category_over_time
5) https://gozwpraktyce.pl/wskazniki/
6) „Potencjał gospodarki obiegu zamkniętego. Wykorzystanie surowców wtórnych przez przedsiębiorstwa produkcyjne”, raport przygotowany przez Politykę Insight w partnerstwie ze Stena Recycling oraz Rekopol. Organizacja Odzysku Opakowań S.A., lipiec 2023.
7) https://serwis-uslugirozwojowe.parp.gov.pl/component/content/article/85170-znamy-zwyciezcow-konkursu-na-najlepsze-rozwiazania-goz?Itemid=7063